Wat is waarheid nog waard in het digitale tijdperk?

„Natuurlijk trap ik niet in fake news, ik weet wel beter”, riep een vriend vanmiddag lichtelijk geïrriteerd nadat ik hem vroeg hoe hij over dit groeiende fenomeen op sociale media denkt. Eerder op de dag las ik namelijk dat slechts 29 procent van de Nederlanders echt nieuws van nepnieuws kan onderscheiden.

Sinds de Amerikaanse verkiezingen in 2016 en parallel daaraan de overstroming aan fake news via sociale media, maken we massaal kennis met fake news. Waarom lezen we eigenlijk al dat nepnieuws? Maar belangrijker, waarom zijn we geneigd om het voor waarheid aan te nemen?

Verspreiding gaan razendsnel

Om deze vragen te kunnen beantwoorden, is het allereerst van belang om te weten wat fake news precies is. Fake news wordt gedefinieerd als misleidende informatie die wordt verspreid om geld te verdienen of om de publieke opinie te beïnvloeden. Hoewel fake news de laatste jaren het nieuws domineert, heeft het verschijnsel altijd al bestaan. De hoeveelheid en de verspreiding ervan gaan tegenwoordig echter razendsnel. De komst van sociale media spelen hier een grote rol in. Vroeger fungeerden journalisten als poortwachters. Zij selecteerden immers wat wel en wat niet gepubliceerd werd. Tegenwoordig kan iedereen online content plaatsen, waardoor het moeilijker is geworden om echt nieuws van nepnieuws te onderscheiden.

Filosoof en journalist Rob Wijnberg stelt dat openlijk liegen en verdraaien het nieuwe normaal is geworden en dat zelfs menig politicus fake news inzet als politiek wapen. Het verdwijnen van het onderscheid tussen echt nieuws en nepnieuws is volgens Wijnberg een groot gevaar voor de representatieve democratie. Wanneer de realiteit wegvalt, kunnen burgers onmogelijk samenleven, laat staan samen besturen. „Zoals het ook onmogelijk zou zijn samen naar een voetbalcompetitie te kijken, als iedereen andere uitslagen in het nieuws zou zien en aan het einde zijn eigen club tot kampioen zou kronen. Voor het spel genaamd politiek geldt hetzelfde: je kunt niet van mening verschillen als je het niet eerst eens bent over de feiten.”

‘Feiten zijn ook maar een mening’

Maar, waarom geloven we fake news, zelfs wanneer we eigenlijk beter weten? Volgens Michael Lynch, filosofieprofessor aan de Amerikaanse universiteit van Connecticut, heeft dit te maken met de tijdsgeest waarin wij leven. Onder invloed van het postmodernisme zijn wij gaan geloven dat feiten ook maar een mening zijn en dat de waarheid relatief is. Bovendien maakt fake news gebruik van de valkuilen van je brein. „Naarmate we nieuws vaker horen of zien, gaan we dit vanzelf acceptabeler vinden en kan er een illusionair waarheidseffect optreden. Nieuws dat voor onze hersenen bekend voorkomt, is makkelijker te verwerken doordat je brein het interpreteert als een signaal dat klopt.”

Het is onrealistisch om te denken dat we fake news kunnen voorkomen. Wie wil liegen en manipuleren, zal namelijk altijd wel een weg vinden. Toch ben ik ervan overtuigd dat we een heel eind kunnen komen. Transparante journalistiek lijkt mij een goede eerste stap. Maar ook jij kan een aandeel leveren. Wees alert op betrouwbare bronnen en wanneer nieuws net iets te goed in jouw straatje past, bedenk dat het dan wellicht in het laatje van fake news hoort. Zo zorgen we er samen voor dat waar niet is wat klikt, maar wat klopt.