Referenda en onze voorkeur voor de status quo

Afgelopen woensdag heeft in Nederland het eerste raadgevende referendum plaatsgevonden. Er was een lage opkomst, maar daarbinnen een overtuigende tegenstem. De aard van dit type referendum was bijzonder vanwege de vraagstelling. Er werd in het referendum namelijk niet gevraagd om een uitspraak over een beleid dat nog moet worden ontwikkeld, maar om een uitspraak over een beleid dat op een eerder moment is goedgekeurd door het parlement. Men kiest dus niet tussen twee geheel nieuwe opties, men kiest of een eerder gekozen optie wel of niet wordt doorgezet.

Een grote onderzoekstraditie in de psychologische besluitvorming laat zien dat dit ogenschijnlijk kleine verschil in vraagstelling zowel de keuze om te gaan stemmen als de stemkeuze zelf enorm kan beïnvloeden. We hebben van nature namelijk een psychologisch verlangen voor de status quo. Dat wil zeggen, we hebben een verlangen om bestaande situaties of beleid in stand te houden. Dat geeft mentaal rust, en past goed bij de prettige illusie dat dingen zijn ontstaan vanuit een goede reden (ook al weten we die precieze reden even niet op dat moment). Vanwege onze voorkeur voor die status quo, is de vraag of we een eerder genomen besluit willen herzien geen prikkelende vraag. We vinden het niet leuk om een status quo te heroverwegen, wat mogelijk heeft geleid tot de lage opkomst bij het afgelopen referendum (strategische overwegingen buiten beschouwing gelaten).

Je kan de status quo creëren door middel van vraagstelling. Als opties A en B even aantrekkelijk zijn maar voorgelegd worden als ‘A tenzij B’ zal de keuze vaker vallen op A. Een andere manier om een status quo in een stelling te verwerken is door woordkeuze. De vraag of we voor of tegen een voorgenomen wet te zijn, creëert een status quo via de woorden ‘voorgenomen’ en ‘wet’, waardoor mensen sneller voor zullen zijn. Voorstanders lijken dus een psychologische voorsprong te hebben bij dit type vraagstelling. Bij het afgelopen referendum was de motivatie om tegen te stemmen dus groter dan de ingebakken psychologische tendens om mee te gaan met de door ons geliefde status quo.

Dr. Tom Damen
Universitair Docent Sociale Psychologie
Universiteit Utrecht