Julia Osendarp Binnenland Vandaag, 11:26

Leestijd: 6 minuten

Experiment met bevolkingsonderzoek longkanker krijgt hoop kritiek en blijkt dubieus: ‘Onethisch’

Je kent vast de bevolkingsonderzoeken, waar jij wellicht ook een uitnodiging voor op de mat krijgt. Onderzoeken voor baarmoederhals-, borst- en darmkanker. Nu wordt er geëxperimenteerd met zo’n onderzoek voor longkanker onder (ex)-rokers. Maar daar klinkt ook kritiek op vanwege belangenverstrengeling en dubieuze praktijken.

Roken is ongezond, dat weten we best en daar wordt ook een hoop voor gewaarschuwd. Eerder schreef Metro dat bijna 700.000 mensen hebben een ziekte (mede) als gevolg van roken, bijvoorbeeld COPD, kanker en hart- en vaatziekten. En bij die laatste wordt ook de populaire e-sigaret of vape hard bekritiseerd. Overweeg je te stoppen met roken? Dit gebeurt er in je lichaam als je stopt.

Bevolkingsonderzoek naar longkanker

Momenteel is een proefbevolkingsonderzoek, met de naam 4-in-the-lung-run (4ILTR), naar longkanker bezig. Dat onderzoek wordt uitgevoerd onder (ex)-rokers, schrijft Follow the Money.

Zo’n 22 jaar geleden begonnen vier medici samen aan een grootschalige en langlopende NELSON-studie. Het viertal bestaat uit Rob van Klaveren (longarts en oncoloog bij de Rotterdamse Daniel den Hoedkliniek), Matthijs Oudkerk (hoofd radiologie Daniel den Hoedkliniek), Harry de Koning (universitair hoofddocent volksgezondheid bij het Erasmus MC) en Willem Mali (hoogleraar radiologie UMC Utrecht).

NELSON-studie rokers

De onderzoekers bekijken de effectiviteit van longkankerscreening. De NELSON-studie duurde tien jaar en 16.000 deelnemers werkten mee.

Na tien jaar waren uit de deelnemers uit de screeningsgroep 157 mensen overleden. In de controlegroep waren dit er 214. Met andere woorden: dankzij de screening van zware rokers waren ruim vijftig sterfgevallen door longkanker voorkomen, schrijft FTM.

Twijfels over longkankerscreenings

De onderzoeksresultaten werden in 2018 met trots gepresenteerd en het persbericht van het Erasmus MC kopte: Screenen kan duizenden doden voorkomen. De Koning richtte alvast een nieuwe proefstudie op voor een landelijk bevolkingsonderzoek naar longkanker, 4-in-the-lung-run (4ITLR). Daarvoor kreeg hij Europese subsidie en een vergunning van het ministerie van Volksgezondheid. 4ITLR is momenteel nog steeds bezig.

„Voor leken klinkt het logisch: hoe eerder je kanker ontdekt, hoe beter die te behandelen is”, schrijft het onderzoeksplatform. Maar deelnemende hoogleraar Mali kreeg zijn twijfels over het nut van de longkankerscreenings en trok zich terug. „In het begin geloofde ik er heilig in, maar dat veranderde na het lezen van een Amerikaanse studie uit 2009 die aantoont dat bij screening het aantal ontdekte kankers stijgt, maar de totale sterfte aan die kankersoort niet daalt”, vertelt hij tegen FTM. Naast Mali stapte ook Van Klaveren op.

Overdiagnose van kanker

De screenings zorgen volgens Mali voor een boel onrust en extra kosten. Ook omdat er veel vals-positieve uitslagen zijn. Deense onderzoeker en hoogleraar John Broderson, die onderzoek doet naar screenings, vertelt tegen FTM dat de nadelen van screenings onderbelicht zijn. „In 90 procent van de wetenschappelijke artikelen worden de voordelen gerapporteerd, in slechts 10 procent de nadelen. Dat is een groot wetenschappelijk probleem.”

Broderson toont met zijn onderzoeken aan dat longkankerscreening geen nut heeft. En daarnaast is er vaak sprake van overdiagnose, waarbij de gevonden kanker niet tot problemen zou leiden, maar door de ontdekking zorgt voor angst en psychisch leed. Brodersen is daarom duidelijk: „Alle screeningsprogramma’s brengen schade toe.”

Doodsoorzaak vaststellen niet eenvoudig

Ook huisarts en onderzoeksjournalist Joost Zaat bekritiseerde en concludeerde dat het onderzoek van de twee overgebleven NELSON-onderzoekers, De Koning en Oudkerk, rammelde.

Bij dit soort onderzoeken is het vaststellen van de doodsoorzaak essentieel. Maar dat is kennelijk niet zo eenvoudig. Robert Landewé, hoogleraar reumatologie aan de Universiteit van Amsterdam, vertelt daarover: „Elke arts die een doodsoorzaak op het CBS-formulier heeft ingevuld, weet hoe moeilijk dit is. Een patiënt kan longkanker hebben, maar uiteindelijk aan een beroerte of hartinfarct overlijden. Het is lastig om precies vast te stellen of iemand met of aan longkanker is overleden.”

‘Te rooskleurig en positief’

In het onderzoek ontbreekt het aan onafhankelijkheid, stellen critici. Onder meer dus bij het vaststellen van de doodsoorzaak. De commissieleden, longarts Joachim Aerts en klinisch patholoog Michael Bakker die dat deden, bleken verbonden aan het Erasmus MC. Aerts is ook betaald consultant voor diverse farmaceuten met belang in longkankerscreening. Het Erasmus MC weigerde FTM verslag van de doodsoorzakencommissie te geven.

Later verscheen de NELSON-studie opnieuw en kopte het persbericht van het Erasmus MC dit keer: Screening blijkt de kans op overlijden voor mannen met 24 procent te verminderen. Maar dat percentage bleek niet te kloppen, rekende FTM uit. Het ging om 6 procent. Een ‘te positieve’ en ‘rooskleurige’ benadering van de onderzoeksresultaten, aldus Jim Reekers, emeritus hoogleraar interventieradiologie.

Gerben ter Riet, klinisch epidemioloog aan de Hogeschool van Amsterdam: „Die 24 procent wordt gebruikt om het resultaat aan te dikken. Artsen trappen er vaak in omdat ze meestal niet statistisch geschoold zijn.”

Belangenverstrengeling

De Koning, die samen met Oudkerk nog wel in de onderzoeksgroep zat, was overigens ook sleutelpersoon van borstkankerscreening in Nederland. De Koning concludeerde dat de screenings voor een aanzienlijke daling in borstkanker sterfte zorgden. Maar de Deense onderzoeker Peter Gøtzsche haalde die bevindingen onderuit. In zijn boek Mammography Screening: Truth, Lies and Controversy (2012) schreef hij dat De Koning data op een misleidende manier gebruikte. De Koning is een ‘oneerlijke wetenschapper’, volgens de Deen.

Robert Landewé, hoogleraar reumatologie aan de Universiteit van Amsterdam noemt ook de belangenverstrengeling van de NELSON-studie op. „En inderdaad, de banden tussen NELSON en Siemens – een van de grootste leveranciers van medische apparatuur – zijn hecht”, schrijft FTM.

Siemens

Siemens bleek namelijk een scanner te hebben ontwikkeld voor het screenen van longkanker. En wie bleek een vriend van Siemens te zijn? Oudkerk. Een dokter die uitsluitend met Siemens-apparatuur werkte, in de adviesraad van Siemens zat, vol lof over het bedrijf sprak en congresdagen liet sponsoren door Siemens. Overal waar Oudkerk verschijnt, duikt Siemens op, aldus FTM. En ook bij het proefbevolkingsonderzoek 4-in-the-lung-run is Siemens een belangrijke speler.

Rob van Eijbergen, hoogleraar integriteit aan de Universiteit voor Humanistiek (UvH) in Utrecht, zegt: „De gang van zaken wekt op zijn minst de schijn dat Siemens door sponsoring Oudkerk probeert te beïnvloeden.”

‘Dubbele petten’

De miljoenenproef 4ITLR is dus nog steeds aan de gang. Deelnemers kunnen zich opgeven bij het Antoni van Leeuwenhoek in Amsterdam, Nij Smellinghe in Drachten en een kliniek in Bilthoven: Link2Care. Die laatste private kliniek werd opgericht vlak voordat het ministerie van VWS De Koning de bovengenoemde vergunning voor de proef gaf. En wie is een van de oprichters en aandeelhouders van Link2Care? Sytse Oudkerk, zoon van Matthijs Oudkerk. Wie levert de scanners? Siemens.

„Dit zijn dubbele petten. Het is onethisch om deelnemers naar een kliniek te sturen waarin de zoon van Oudkerk een belang heeft”, aldus Van Eijbergen. Overigens zegt De Koning tegen FTM dat hij hier niks van af wist en Oudkerk zelf legt uit dat er geen sprake is van  enige financiële bevoordeling van zijn zoon en Siemens.

Landelijk bevolkingsonderzoek naar longkanker?

Maar we zijn er nog niet, want Oudkerk heeft ook een eigen bedrijf, het Institute for DiagNostic Accuracy (iDNA). Een bedrijf dat lobbyt voor de invoering van screeningsprogramma’s, adviseert beleidsmakers, doet aan contractonderzoek en helpt partijen met de implantatie van longkankerscreening. iDNA is daarnaast nauw betrokken bij het proefbevolkingsonderzoek (4ITLR).

En zo zijn er nog meer petten, concludeert FTM. Bij een data management-programma en patent aanvragen met een Koreaans bedrijf. „Dit najaar zal de Gezondheidsraad met een advies komen over het al dan niet invoeren van een landelijk bevolkingsonderzoek naar longkanker. De raad beschikt dan nog niet over de resultaten van 4ITLR. Volgens De Koning laten die nog twee jaar op zich wachten.”

Oudkerk stelt dat Siemens hem nooit persoonlijk betaalde. Siemens is volgens hem nu eenmaal de grootste en specifieke leverancier van de systemen die hij gebruikt. Financiële opbrengsten vanuit de ondernemingen waar hij bij betrokken is gaan naar wetenschappelijk onderzoek. En ook Siemens ontkracht de belangenverstrengeling van Oudkerk in de wederhoor van FTM.

Voormalig arts kaart dubieuze zaken in ziekenhuizen aan: ‘Draait om geld en eigenbelang’

Deze stress-expert en psycholoog pleiten voor andere aanpak bij burn-out: ‘Stresssysteem heeft reset nodig’

Reacties