Natalie Hansen Binnenland 6 jan 2020, 15:47

Leestijd: 9 minuten

Semiha Denktaş bedenkt kleine duwtjes in de goede richting

Aan de Erasmus Universiteit zijn honderden wetenschappers dagelijks bezig met nadenken. Ze onderzoeken de kleine en grote vraagstukken van het leven. Welke vragen zijn dat eigenlijk? En – wat hebben we daar als gewone mens aan? Ga er even rustig voor zitten en denk mee met de onderzoeker. Deze aflevering: prof. dr. Semiha Denktaş, gedragswetenschapper en hoofd van Healthy’R.

Wat houdt jou bezig?

Het meest interessante vind ik de vraag waarom mensen zich op een bepaalde manier gedragen. Dat gedrag verandert in verschillende omgevingen. Precies die interactie vind ik boeiend: wat doet de plek waar we ons bevinden, met ons? De stad is nu anders ingericht dan 100 jaar terug. We hebben liften en roltrappen en daardoor gaan we bijvoorbeeld minder traplopen. Aan de andere kant hebben we ook goede en veilige fietspaden – daardoor fietsen we weer meer. De omgeving heeft dus invloed op onze gezondheid.

Waarom ben je wetenschapper geworden?

Ik was als kind heel nieuwsgierig en dat ben ik gelukkig nog steeds. Als je buiten bent, zie je ongelofelijk veel dingen gebeuren als je echt kijkt. Op een terras zitten en observeren wat andere mensen doen, heb ik altijd leuk gevonden. En dat komt terug in mijn onderzoek.

Hoe komt ‘mensen kijken’ terug in je onderzoek?

Als ik bijvoorbeeld wil onderzoeken hoe we ouderen stimuleren om meer naar buiten te gaan, zal ik eerst goed moeten kijken naar hun omgeving en wat daarin belangrijk voor hen is. Als mensen slecht ter been zijn, hebben bankjes in de buurt grote invloed op hoe vaak ze de deur uitgaan. Hoe de stoep eruitziet, is ook belangrijk. Is deze goed begaanbaar? Ik observeer en praat eerst met mensen voordat we een project voor hen bedenken.

Wat wil je precies weten?

Ik heb eigenlijk twee lijnen in mijn hoofd. Ik wil graag nieuwe dingen ontdekken: kennis vergaren is een belangrijke taak van ons, wetenschappers. Maar net zo belangrijk is dat wat we ontdekken een positieve impact op de maatschappij heeft. Hopelijk halen de mensen er iets positiefs uit en voelen ze zich misschien beter, gezonder en gelukkiger.

Kun je een voorbeeld geven van nieuwe dingen?

We willen graag weten hoe we mensen kunnen helpen om te stoppen met roken of met meer bewegen, als ze dat wensen. Maar juist mensen die wat extra hulp zouden kunnen gebruiken, zijn moeilijk te bereiken. Ze hebben wel meer aan hun hoofd dan stoppen met roken of meer bewegen. We kijken daarom naar nieuwe methodes om hen wel te bereiken.

Hoe bereik je een moeilijk bereikbare groep?

Onder meer daarom hebben we in 2017 Healthy’R opgezet. Dat is een samenwerking tussen de Erasmus Universiteit Rotterdam en de gemeente Rotterdam. Ik dacht: wat kunnen we doen om de gezondheid van meer Rotterdammers te bevorderen? Daarbij geloof ik dat we niet altijd moeten focussen op het voorkomen van ziekten, maar op het bevorderen van gezond gedrag. Daar hebben we steeds meer kennis over, maar die komt niet altijd bij iedereen terecht.

Hoe helpt Healthy’R daarbij?

Ik wil de beleidsmakers meenemen tijdens de onderzoeken die we ontwerpen en uitvoeren, in plaats van aan het eind van de rit een studie inleveren, met het risico dat die in een la blijft liggen. Als je dingen samen ontwikkelt, kun je ze veel beter in de samenleving krijgen. Daarbij heeft de gemeente al langer de wens om meer kennisgedreven te werken. Dat is overigens een wereldwijde trend: beleid ontwerpen waarin positieve resultaten van gezondheidsonderzoek meteen worden uitgevoerd. Anders heb je er immers niks aan. Met Healthy’R proberen we onderzoeksresultaten meteen praktisch toe te passen in zorg en welzijn.

Hoe pas je onderzoek meteen praktisch toe?

Een goed voorbeeld is Grip en Gezondheid. Het doel van dit project is om stress, roken en geldzorgen te verminderen onder bewoners van Rotterdam. We weten uit onderzoek dat geldzorgen een grote invloed hebben op gezondheid: te weinig geld hebben geeft stress en dat zorgt weer dat mensen bijvoorbeeld gaan roken. De gedragswetenschappelijke inzichten combineren we met de kennis van professionals in de wijk, zoals collega’s bij Indigo Rijnmond en Avant sanare. Het was prachtig samenwerken met hen, waardoor de doelgroep er echt iets aan had.

Wat leverde het op?

We gingen met deze benadering ten eerste naar de mensen toe in plaats van, zoals het vaak gaat, te zeggen: „Komt u maar naar ons toe, we gaan u helpen.” Daardoor bereik je de mensen die je wilt helpen niet of onvoldoende. Want als je al weinig te besteden hebt en je hebt stress en gezondheidsproblemen, dan ga je niet ook nog eens tijd en geld besteden om ergens naartoe te gaan. Je hoofd zit gewoon te vol om nog meer te doen. Wat we dus probeerden, is heel concreet stress te verminderen. Dat deden we door cursussen omgaan met stress te geven en door een buddysysteem om de financiële administratie op orde te krijgen. Daarnaast hebben we nudging gebruikt, ofwel kleine duwtjes in de goede richting, om deelname te vergroten en vroegtijdig uitstappen te verkleinen. Een van de nudges was een stempelkaart waarmee gespaard kon worden voor een volle boodschappentas.

Werkte het?

Uit een eerste analyse blijkt inderdaad een afname van stress en roken. Heel positief dus, en deze groep heeft de hulp echt hard nodig. Kijk, het is mij te makkelijk om te zeggen: „U weet toch dat roken slecht is? U moet stoppen.” Zo werkt dat gewoon niet. Wij hebben als wetenschappers van dit onderzoek geleerd dat deze methode veelbelovend is. Dat gaan we finetunen. Maar de mensen die meededen, hebben er ook wat aan gehad. De gemeente kijkt ook weer mee hoe we de resultaten verder kunnen inzetten, bijvoorbeeld door een uitbreiding met de focus op schulden en financiële problematiek.

Je ging ook in gesprek met de mensen zelf.

Burgerparticipatie is een van mijn stokpaardjes: dat je de doelgroep zelf betrekt bij het denken over gezonder gedrag. Door in gesprek te gaan met sleutelfiguren in de wijk, een netwerk op te bouwen en gewoon te praten met mensen, luisteren naar welke veranderingen wenselijk en haalbaar zijn. Het is belangrijk dat vroeg te doen. Wat je bedenkt vanuit je eigen perspectief, is misschien iets anders dan wat de doelgroep nodig heeft.

Heb je een voorbeeld?

Als je wilt dat mensen gezonder gaan eten, kun je ze een prachtige lijst met voedingsproducten meegeven. Maar zijn die ook betaalbaar voor hen, zijn ze te vinden en kunnen mensen ermee koken? Wat voor jou heel logisch is, is dat voor een ander misschien niet. Als je dat aan het begin bespreekt, vergroot je niet alleen de kwaliteit van de aanpak, maar heb je ook meer kans dat mensen meedoen. Dat is ook een van onze grootste uitdagingen, dat je juist de mensen met de meeste gezondheidsproblemen zo moeilijk meekrijgt. Met respect luisteren naar wat zij willen en nodig hebben, helpt. Ik ben groot voorstander van een stadslab, waarin je samen met de bewoners op zoek gaat naar de oplossingen.

Is Healthy’R iets typisch Rotterdams?

Rotterdam biedt unieke kansen. Het is de een-na-grootste stad, met een diverse bevolking en dus een mooie gevarieerde onderzoeksgroep. In vergelijking met andere Nederlandse gemeenten hebben we hier ook meer gezondheidsproblemen. Dus als er één stad is waar je aan de slag moet met wetenschap en beleid…

Wat heeft jou in je onderzoek het meest verrast?

Misschien vooral dat gezonde keuzes niet alleen samenhangen met goede informatie. Je moet ook kijken naar de invloed van de omgeving en van onbewuste processen. Want we maken veel minder weloverwogen en bewuste keuzes dan we denken. Je weet bijvoorbeeld: de trap is beter, want van traplopen word ik fitter en ik verbrand er calorieën mee. Maar toch word je onbewust naar de lift gestuurd als je ergens binnenkomt, want daar loop je als eerste tegenaan. Kijk eens naar CS. Dat was vroeger een lange, kale gang met een kioskje en borden. Tegenwoordig is het één groot open buffet. Ook daar weet je: snacken is niet gezond. Maar als je er na een lange werkdag moe en hongerig voorbijkomt, al die lekkere geuren ruikt, de relatief lage prijzen ziet, kan het heel moeilijk zijn om die snack te weerstaan. We worden de hele dag verleid tot ongezond gedrag. Om onze gezondheid te verbeteren moeten we ook gaan nadenken over de inrichting van onze leefomgeving en bijvoorbeeld samenwerken met stedenbouwkundigen en architecten.

Kunnen we de strijd tegen geld verdienen aan snacks wel winnen?

Tja. Er zijn natuurlijk tegenstrijdige doelen, maar er wordt bijvoorbeeld wel steeds meer over een suikertaks gesproken. We worden kritischer. Een omgeving is niet statisch en kan wellicht veranderen ten gunste van onze gezondheid.

Wat is de perfecte omgeving?

Daar heb ik ook het antwoord niet op. Maar de effecten van de omgeving op onze gezondheid worden steeds beter zichtbaar. Veranderingen kosten veel tijd, maar we moeten vooral de discussie blijven voeren over wat wenselijk is in die omgeving. En er is natuurlijk nog altijd vrije keuze. De overheid bepaalt gelukkig niet wat je doet. Je moet wel een ongezonde snack kúnnen eten. Maar als overheid kun je wel de gezonde opties aantrekkelijker maken.

Wat kunnen we van jou leren?

Ga eens rustig zitten en kijk waar je omgeving je gedrag beïnvloedt. En wat je daar kunt winnen. Zelf heb ik zeven jaar geleden een hond gekocht. Ik weet rationeel wel dat ik niet urenlang achter mijn computer moet zitten. Maar veranderen lukte mij ook niet echt: nog éven dat mailtje beantwoorden of dat artikel becommentariëren. Mijn hond houdt daar geen rekening mee, die wil gewoon uitgelaten worden. Dat is dus een selfnudge, een duwtje in de goede richting. Verzin een klein doel, schrijf het op en voer het uit. Een voorbeeld voor rokers? Leg je sigaretten eens ver bij je vandaan. Dan pak je ze minder snel, en dat zou kunnen schelen. Kijk hoe je patronen kunt doorbreken – vind je eigen nudges voor een gezonder leven.

Semiha Denktaş

Semiha Denktaş (1973) is hoogleraar Psychologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze heeft de leiding over de pijler Gedragsverandering bij de Erasmus School of Social en Gedragswetenschappen (ESSB) en is Chief Diversity Officer (CDO) aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Denktaş werkt mee aan vooral grootschalige, multidisciplinaire onderzoeksprogramma’s. Ze begon in 2017 samen met de gemeente Rotterdam de Behavioral Insights Group Rotterdam (BIG’R) en Healthy’R. In deze samenwerkingsverbanden voert ze verschillende onderzoeksprojecten in Rotterdam uit om gedragsverandering te onderzoeken en te bereiken. Deze zijn meestal gericht op het bevorderen van de geestelijke en lichamelijke gezondheid, met speciale aandacht voor kwetsbare groepen.