Redactie Metro Nieuws 15 dec 2017, 10:59

Leestijd: 8 minuten

Het kerstverhaal volgens Coca-Cola

Wanneer is het echt kerstmis? Misschien als je Mariah Carey op de radio hoort zingen dat ze alleen jou wil hebben als kerstcadeautje. Of als de binnenstadswinkeliers de straten gaan behangen met kleine lampjes. De eerste aankondiging van de kerstspecial van All you need is love. Of is het misschien toch de bont versierde truck van Santa Claus, proudly sponsored by Coca-Cola.

De Amerikaanse frisdrankgigant wist binnen een eeuw een hele nieuwe mythologie uit de grond te stampen. Vraag het een gemiddelde voorbijganger en hij kan moeiteloos de ingrediënten van deze nieuwe mythologie oplepelen. De Kerstman woont samen met zijn vrouw op de Noordpool. Geholpen door een leger elfjes/kabouters produceert hij eigenhandig kerstgeschenken.

Op kerstavond vliegt hij vervolgens met zijn door rendieren getrokken arrenslee over de hele wereld om alle kinderen op tijd hun cadeau te kunnen bezorgen. Huizen komt hij binnen door de schoorsteen. Kinderen laten daarom melk en koekjes achter als ze naar bed gaan. Heeft die oude man nog een hartversterkertje op zijn lange tochten.

De Kerstman, sponsored by Coca-Cola, is maar één van de onderdelen van ons nieuwe kerstfeest. We gaan weliswaar steeds minder naar de kerk en godsdienst zegt ons steeds minder, maar dat betekent natuurlijk niet dat we geen rituelen meer over hebben. Sterker nog, als je er goed over nadenkt, hebben we een heleboel nieuwe kerstrituelen verzonnen.

Advent

De Coca-Cola-truck is een van de eerste aankondigingen van het kerstseizoen. Als je die reclame op televisie ziet, weet je dat kerstperiode is aangebroken. Vroeger noemden we dat Advent en staken we de vier zondagen voor Kerstmis steeds één kaars extra aan op de Adventskrans. Nu, rond dezelfde tijd beginnen de winkeliers hun kerstspulletjes aan te prijzen: kerstkaarten, kerstkaarsen, sokken en sweaters met gekke kerstprintjes, knipperende lichtjes voor aan je huis of in de tuin, kerstlinten en –papier voor de kerstcadeautjes. Of het nu een adventskrans of kerstlichtjes zijn: beide zijn een uitdrukking van ons collectieve verlangen naar warmte en geborgenheid. Het is er nog niet helemaal, maar het komt er al snel aan.

Adventskalenders zijn er ook nog steeds, alleen ook die zien er heel anders uit dan vroeger. Zo’n dertig hokjes op een groot A3-vel, achter elk vakje een verrassing. Decennia geleden ging het altijd om een religieuze voorstelling, meestal de stal van Bethlehem met alle hoofdrolspelers uit het verhaal, compleet met os, ezel en kamelen voor de wijzen uit het Oosten. Achter elk vakje een wijze spreuk of – als je mazzel had – een klein snoepje. Nu heeft de middenstand de scepter overgenomen. We hebben bierkalenders, whiskykalenders en zelfs 18+-kalenders om dertig dagen lang je seksleven een boost te geven.  De vorm is anders, maar ook hier is de inhoud ergens bewaard gebleven: verwachtingsvol uitzien naar de volgende dag. Elke dag een verrassing, met als grote klapper het laatste hokje op kerst zelf.

Religieuze voorstellingen

De kerstkaarten zijn ook een vast ritueel in onze kerstvoorbereidingstijd. Vroeger zagen we vooral religieuze afbeeldingen: Maria, Jozef en het kind, een paar herders of wijzen, begeleid door een engelenkoor. ‘Zalig kerstmis en een gezegend Nieuwjaar’ was de standaardbede op de kerstkaarten. Nu zijn het winterlandschappen, rendieren-met-een-rode-neus, sneeuwpoppen, of kerstballen. ‘Fijne kerst en een gelukkig nieuwjaar’ is de nieuwe bede. De woorden zijn veranderd, maar de boodschap is dezelfde gebleven. We sturen elkaar een bericht om te melden dat we aan elkaar denken, ook als je elkaar niet zo vaak spreekt of ziet door het jaar heen. En met zijn allen bezweren we de angsten voor een verscheurde wereld en we wensen elkaar vrede en rust toe.

Vroeger zongen we vooral religieuze kerstliederen, zoals De herdertjes lagen bij nachte of Stille nacht. De gemiddelde Ajaxfan zal die eerste nog wel herkennen uit het stadion, maar de meeste religieuze kerstliedjes kunnen alleen in het verzorgingstehuis nog op herkenning rekenen, of bij die ene liefhebber van Engelse koormuziek. De nieuwe kerstliedjes zijn van Mariah Carey (All I want for Christmas is you), John Lennon (So this is Christmas/War is over) of Michael Bublé (Forsty the snowman). En publieke en commerciële radiostations doen elk jaar weer een onderlinge wedstrijd wie het nu weer waagt om zo vroeg mogelijk de eerste kersthit te draaien. Toch zingt ook Lennon over een wereld zonder oorlog in dezelfde periode dat de christenen de geboorte van de ‘vredevorst’ vieren. En Carey’s verlangen naar ware liefde echoot een oermenselijk verlangen naar relationele veiligheid en zekerheid.

Nieuwe verhalen

De plek van het vroegere kerstverhaal, verteld door de evangelisten Lucas en Matteüs, is overgenomen door de filmklassiekers die elk jaar over ons worden uitgestort. Vroeger hadden we de kwaaie koning Herodes, nu de bad guys uit Home Alone. Vroeger hadden we de herders in de stal van Bethlehem, nu de zeven Oostenrijkse kinderen uit The Sound of Music. Vroeger hadden we een os en een ezel, nu hebben we Belle en het Beest: Een Betoverend Kerstfeest. Vroeger de ster van Bethlehem, nu The nightmare before Christmas. Vroeger een aan zichzelf twijfelende Jozef, die zijn vriendin zwanger van een ander aantreft. Nu The Santa Clause waarin een gescheiden huisvader de job van Kerstman in de schoenen geschoven krijgt. Maar net als het kerstverhaal moet een goeie kerstfilm een happy end kennen anders pikken we het niet.

Vroeger gingen we naar de kerk, met kerstavond, eerste en tweede kerstdag. Nu gaan we lichtjes kijken in de stad, opgehangen door samenwerkende winkeliers om de verkoop nog even een laatste zetje te geven. Maar de eerbied, verwondering en blijdschap die zich van ons meester maakt als we door zo’n sprookjesachtig verlichte stad lopen, herinneren aan de religieuze schroom van weleer waarmee de gelovige voet zette in de feestelijk versierde kerk.

Vroeger richtten we onze blik op de ster van Bethlehem, die volgens de verhalen de drie wijzen uit het oosten naar de stal hadden geleid. Nu kijken we vooral naar de hoeveelheid sterren op het goedlevenkeurmerk van ons kerstvlees of laten we ons inspireren door sterkoks op 24 Kitchen die ons al twee maanden van tevoren beloven dat een vijfgangendiner voor twintig man echt niet moeilijk hoeft te zijn.

Meubelboulevard

Ook de indeling van de drie kerstdagen – avond, eerste en tweede kerstdag – is aan rituelen gebonden. Kerstavond is voor het gezin: vader, moeder en kindertjes, gezellig om de kerstboom, uitkijkend naar de traditionele sneeuw die steeds minder in Nederland verschijnt. De eerste kerstdag is voor de familie. We gaan op bezoek of we ontvangen bezoek. Soms zien we oprecht naar uit dat bezoek, maar soms is het een ware bezoeking: weer je altijd kritische schoonmoeder over de vloer of die rare oom die altijd net te snel dronken wordt. De tweede kerstdag is bedoeld voor ons collectief jaarlijks uitje naar de plaatselijke meubelboulevard, waar je over de hoofden kan lopen, als je er al in geslaagd bent door de monsterfile op de afrit te komen.

Tradities zijn levende dingen, die veranderen altijd, soms langzaam, soms snel. Toch hechten we heel erg aan die tradities, of ze nu eeuwenoud zijn, hypermodern of een combinatie van die twee. Tradities geven ons het gevoel dat we ergens in geworteld zijn, dat er een bodem ligt onder ons bestaan. Tradities geven het idee dat we in contact staan met die talloze generaties voor ons, zoals onze kinderen dat ooit ook zullen ervaren. Tradities verbinden mensen die normaal gesproken niets met elkaar te schaften hebben. Families komen bijeen, soms maar één keer per jaar. Buren begroeten elkaar uitbundig. Ruzies worden bijgelegd.

Mensen hebben een onbedwingbare behoefte aan rituelen, zeker aan rituelen die met andere mensen gedeeld kunnen worden. Je hoeft die rituelen aan niemand uit te leggen, iedereen snapt precies wat er aan de hand is. Dat geldt voor het sturen van een kerstkaart, maar ook voor het uitdelen van cadeaus, dat geldt voor Kerstmannen en sneeuwpoppen, voor All I want for Christmas en Home Alone.

Met Kerstmis gaat de wereld even in een lagere versnelling, houdt iedereen even zijn adem in, blijven we langer onder zeil, richten we ons naar binnen, naar onze dierbaren, vrienden en familie. Werk en carrière kunnen even wachten. De gym en de school zijn dicht. In een globaliserende wereld waarin we bijna 24 uur per dag/7 dagen in de week in touw zijn, zijn dergelijke collectieve uitrustmomenten zeldzaam. Maar daarom wordt kerst ook zo gekoesterd en met rituelen omgeven. We markeren deze bijzondere tijd met bijzondere handelingen. We zetten deze tijd apart van alle andere dagen in het jaar.

Uiteindelijk is dat de betekenis van het woord ‘heilig’, door zoveel mensen geassocieerd met kerk, geloof en verleden. Toch is Kerstmis nog steeds een heilige tijd, een tijd die anders is als de rest van het jaar. Een tijd waarin we ons anders gedragen, ons anders kleden, andere dingen doen dan normaal, meer aandacht voor de binnenkant, meer focus op relaties dan op productie en presteren. Kerstmis is een heilige tijd. Dat was vroeger al zo, dat is nog steeds zo.

Zoals Lennon zingt: ‘A very Merry Christmas / And a happy new year / Let’s hope it’s a good one / Without any fear.’

Frank G. Bosman is cultuurtheoloog verbonden aan Tilburg University. www.frankgbosman.nl.